Młodość i nawrócenie

Urodził się jako Szaweł (Saul) w Tarsie (obecnie Tarsus) w Cylicji w żydowskiej rodzinie, posiadającej rzymskie obywatelstwo. Był synem faryzeusza z pokolenia Beniamina. Według Hieronima ze Strydonu jego rodzice pochodzili z Giskali (współczesny Jish) w Galilei.

Dokładna data urodzenia Szawła nie jest znana. Określa się ją na lata między 5 a 10 rokiem, niektórzy badacze podają tylko, że urodził się przed rokiem 10. Dwie przesłanki co do daty urodzenia, na których opierają się badacze to:

• fragment Dziejów Apostolskich, który mówi, że w momencie śmierci Szczepana, Szaweł był "młodzieńcem" (gr. neanias), mógł mieć najwyżej dwadzieścia kilka lat.
• wypowiedź Pawła z Listu do Filemona, w której nazywa siebie presbytes czyli "stary"; tak wówczas określano ludzi po 50. roku życia.

Został obrzezany ósmego dnia po narodzeniu. Wychowywał się w środowisku żydowskiej diaspory, która w tym rejonie stykała się z kulturą hellenistyczną. Znał język aramejski i grecki. Jako młody faryzeusz, niezależnie od swojej pozycji społecznej, musiał nauczyć się jakiegoś rzemiosła - w przypadku Szawła była to umiejętność tkania płacht namiotowych.

Między 18 a 20 rokiem albo około 28-30 roku przybył do Jerozolimy, gdzie studiował Torę w szkole Gamaliela Starszego.

Jako młody faryzeusz był przeciwnikiem chrześcijan. Około 34 roku był przy ukamienowaniu Szczepana, jednego z siedmiu diakonów. Później osobiście zaangażował się w prześladowanie chrześcijan w Jerozolimie. Około 35 roku wyposażony w listy polecające od Sanhedrynu, udał się do Damaszku z nakazem aresztowania zwolenników nowej drogi.

Jak podają Dzieje Apostolskie, Gdy zbliżał się już w swojej podróży do Damaszku , olśniła go nagle światłość z nieba. A gdy upadł na ziemię, usłyszał głos, który mówił: "Szawle, Szawle, dlaczego Mnie prześladujesz?" "Kto jesteś Panie?" - powiedział. A On: "Ja jestem Jezus, którego ty prześladujesz. Wstań i wejdź do miasta, tam ci powiedzą, co masz czynić". Ludzie, którzy mu towarzyszyli w drodze, oniemieli ze zdumienia, słyszeli bowiem głos, lecz nie widzieli nikogo. Szaweł podniósł się z ziemi, a kiedy otworzył oczy, nic nie widział. Wprowadzili go więc do Damaszku, trzymając za ręce. Przez trzy dni nic nie widział i ani nie jadł, ani nie pił.

W Nowym Testamencie znajdują się trzy różne opisy tego wydarzenia. W Dz 9,3-7, ludzie którzy mu towarzyszyli słyszeli głos, lecz nikogo nie widzieli. W Dz 22,9 Paweł opowiadał, że jego towarzysze nie słyszeli głosu rozmawiającego z Pawłem za to widzieli światło. Komentatorzy biblijni tłumaczą, że towarzysze Pawła słyszeli głos, ale nie słyszeli artykułowanej mowy. Kolejny opis tego wydarzenia zapisany w Dz 26,13-18 podał Paweł relacjonując zdarzenie przed Herodem Agryppą II królem żydowskim.

Niektórzy teolodzy zwracają uwagę, że określanie wizji w drodze do Damaszku mianem nawrócenia nie jest najszczęśliwsze. Wskazują na to, że Paweł nie przechodził drogi z obojętności religijnej do gorliwości bądź z niewiary w Boga do wiary, lecz z gorliwej służby Bożej, z której zawsze był dumny, do życia w łasce, do poznania Jezusa Chrystusa i służenia bez podziału Jego Ewangelii (Henryk Fros). O nawróceniu mówią m.in. J.L. Lilly, U. Wilckens, W. Rakocy, A. Paciorek, E. Hirsch i H.W. Hollander, o powołaniu wolą mówić K. Stendhal, J. Gnilka, C. Dietzfelbinger, G. Pani czy R. Orłowski. Niemal wszyscy teolodzy, skłaniając się ku jednemu terminowi, uznają drugi za, przynajmniej w pewnym sensie, uprawniony.

Pierwsza podróż misyjna (46-48)

Pierwszą podróż misyjną Pawła z Tarsu datuje się na lata 46-48. Barnaba i Paweł zostali wysłani przez działających w Antiochii chrześcijańskich nauczycieli i proroków do Seleucji. Stamtąd skierowali się na Cypr; w podróży towarzyszył im Jan Marek. Prowadzili działalność w synagogach w Salaminie. W Pafos zostali wezwani przez rzymskiego prokonsula Sergiusza Pawła. Przed jego obliczem starli się z Elimasem Bar Jezusem, "fałszywym prorokiem żydowskim". Ten obawiał się, że straci wpływy w wypadku przejścia Sergiusza Pawła na chrześcijaństwo. Paweł, oburzony postępowaniem Elimasa, zesłał na niego czasową ślepotę.

Po opuszczeniu Pafos udali się drogą morską do Perge. Tam Jan Marek podjął decyzję o powrocie do Jerozolimy, z kolei Paweł i Barnaba udali się do Antiochii Pizydyjskiej, by po kilku tygodniach pójść do Ikonium. Prowadzili działalność w tamtejszych synagogach. Gdy jednak w Ikonium część Żydów podburzyła przeciwko nim znaczniejszych obywateli, zagrożeni ukamienowaniem misjonarze uciekli do Listry. Gdy Paweł uzdrowił człowieka cierpiącego na bezwład nóg, został ogłoszony przez tłum wcieleniem Hermesa, zaś Barnaba - Zeusa. Z trudem powstrzymali ludzi od złożenia im ofiar.

Do Listry dotarli jednak przeciwnicy pawłowych nauk z Antiochii Pizydyjskiej i Ikonium, którzy podburzyli tłum przeciwko Apostołowi Narodów. Wywlekli go za miasto i ukamienowali, jednak apostoł przeżył i powrócił do miasta a następnego dnia wraz Barnabą odszedł do Derbe.

W drodze powrotnej ponownie odwiedzili Listrę, Ikonium i Antiochię Pizydyjską, by wreszcie z portu w Attalii odpłynąć do Antiochii Syryjskiej, gdzie zdali relację ze swojej podróży misyjnej.

Udział w soborze jerozolimskim

W tym czasie poważniej zarysował się konflikt między żydowskimi chrześcijanami a nawróconymi poganami. Pierwsi uważali, że aby zostać chrześcijaninem najpierw należy przyjąć zasady prawa mojżeszowego; przeciwnicy uważali, że nie jest to wymagane. Do drugiej grupy zaliczał się m.in. Paweł z Tarsu.

Z tą kwestią związany jest tzw. konflikt antiocheński, opisany przez Pawła w Liście do Galatów: Piotr spożywał w Antiochii posiłki razem z poganami, dopóki nie zjawili się judeochrześcijanie, którzy spowodowali odsunięcie się Piotra (a nawet Barnaby) od chrześcijan nie-Żydów. To spowodowało ostrą reakcję Pawła, który zarzucał Piotrowi niekonsekwencję.

W celu rozwiązania sporu Paweł i Barnaba udali się do Jerozolimy na tzw. sobór jerozolimski. Potwierdzono tam stanowisko Pawła; postanowiono, że jedyne przepisy Prawa obowiązujące pogan to: powstrzymywanie się od ofiar składanych bożkom, od krwi, od tego co uduszone, od nierządu oraz pamięć o ubogich.

Paweł i Barnaba powrócili do Antiochii z dekretem wydanym przez Apostołów i starszych odnośnie spornej kwestii.

Druga podróż misyjna (49-52)

Paweł zamierzał wraz z Barnabą odwiedzić chrześcijańskie gminy, w których działali w czasie pierwszej podróży misyjnej. Barnaba chciał zabrać ze sobą Jana Marka, czemu sprzeciwiał się Paweł, mając w pamięci, że opuścił ich w Pamfilii. W efekcie Barnaba zabrał Marka i udał się z nim na Cypr, z kolei Paweł w drugą podróż misyjną wyruszył w towarzystwie Sylasa.

Przez Syrię i Cylicję dotarli do Derbe. Następnie odwiedzili Listrę, gdzie dołączył do nich Tymoteusz. Później przeszli Frygię, Galację i Myzję. Zrezygnowawszy z planów odwiedzenia Bitynii, zjawili się w porcie w Troadzie. Przypuszcza się, że tam dołączył do nich Łukasz, gdyż od tego momentu relacja w Dziejach Apostolskich utrzymana jest w pierwszej osobie liczby mnogiej.

Z Troady popłynęli do Samotraki, a już następnego dnia do Neapolu (obecna Cavalla). W Filippi spędzili kilka dni; wtedy Paweł ochrzcił Lidię, handlarkę purpury z Tiatyry. Tam też Paweł uzdrowił opętaną niewolnicę. Ściągnął tym na siebie gniew jej właścicieli (dziewczyna zarabiała jako wróżka), którzy oskarżyli jego i Sylasa przed pretorami. Ci kazali zbić rózgami misjonarzy, a następnie wtrącić ich do więzienia. Nocne trzęsienie ziemi przyniosło wolność Pawłowi i Sylasowi; następnego dnia zostali uwolnieni przez pretorów.

Przez Amfipolis i Apolonię dotarli do Tessaloniki, gdzie Paweł - zgodnie ze swoim zwyczajem - zaczął działalność od wystąpień w żydowskiej synagodze. Po trzech tygodniach zdołał pozyskać dla chrześcijaństwa grupkę Żydów, a także Greków. Część gminy żydowskiej otwarcie wystąpiła przeciwko Pawłowi i Sylasowi; w takiej sytuacji skierowali się do Berei.

Pozostawiwszy tam Sylasa i Tymoteusza, Paweł udał się do Aten. Tam udało się mu nawrócić nielicznych, m.in. Dionizego Areopagitę i Damaris. Z Aten udał się do Koryntu, gdzie przebywał przez mniej więcej półtora roku.

W Koryncie do Pawła dołączyli Pryscylla i Akwila. Przybyli też do miasta Sylas i Tymoteusz. Pawłowi udało się nawrócić m.in. Kryspusa, przełożonego synagogi, jednak nieprzychylna mu część Żydów oskarżyła go przed nowym prokonsulem Achai - Gallionem. Ten uznał, że charakter sporu jest wyłącznie religijny i pozostawił go do rozwiązania samym Żydom.

Paweł, opuściwszy Korynt w towarzystwie małżeństwa Akwili i Pryscylli, popłynął w stronę Syrii. W Kenchrach, zgodnie z wcześniej złożonym ślubowaniem, ogolił głowę. Następnie zatrzymał się w Efezie, gdzie zostawił Akwilę i Pryscyllę. Sam nie chciał pozostać dłużej w mieście, ale zapewniał, że postara się jeszcze tam wrócić. Wrócił do Antiochii, lecz nie zatrzymał się tam zbyt długo.

Trzecia podróż misyjna (53-57)

Trzecią podróż misyjną Pawła z Tarsu datuje się na lata 53-57.

Po krótkim pobycie w Antiochii Paweł odwiedził gminy chrześcijańskie w Galacji i Frygii, skąd skierował się do Efezu. W Efezie przebywał przez dwa lata. Najpierw udało mu się pozyskać zwolenników Apollosa z Aleksandrii, ucznia Jana Chrzciciela. Przez trzy miesiące nauczał w synagodze, jednak wobec sprzeciwu części Żydów przeniósł się do szkoły Tyrannosa. Zaniepokojony sytuacją w gminie w Koryncie skierował do niej niezachowany list (tzw. przedkanoniczny list do Koryntian). Dalsze wieści o sporach między korynckimi chrześcijanami, sprawiły, że wiosną 55 roku Paweł napisał tzw. Pierwszy List do Koryntian. Wreszcie Apostoł Narodów sam udał się do Koryntu, ale nic tam nie osiągnął. Znieważony przez jednego z tamtejszych starszych, powrócił końcem 57 roku do Efezu, skąd wysłał kolejny list do Koryntian (niezachowany). Przypuszcza się, że w tym czasie napisał także List do Filipian.

Planował udać się do Rzymu i w celu przygotowania podróży wysłał do Macedonii swoich dwóch pomocników - Tymoteusza i Erasta. Wtedy w Efezie doszło do poważnych rozruchów. Sukcesy misyjne Pawła spowodowały drastyczny spadek kupna srebrnych świątyniek Artemidy Efeskiej. Na czele niezadowolonych stanął kupiec Demetriusz. Sytuację zdołał uspokoić miejscowy sekretarz, a Paweł wyruszył do Macedonii. W czasie pobytu w Macedonii, pod koniec 57 roku, napisał Drugi List do Koryntian.

Z Macedonii udał się do Grecji, gdzie przebywał przez trzy miesiące. Następnie chciał drogą morską udać się do Syrii. Paweł dowiedział się, że niektórzy Żydzi planowali go zabić przy tej okazji, dlatego wybrał drogę lądową. W drodze do Azji Mniejszej, która wiodła przez Macedonię towarzyszyli mu Sopater, Arystarch, Sekundus, Gajus z Derbe, Tymoteusz, Tychik, Trofim i Łukasz.

Po drodze Paweł zatrzymał się w Troadzie. Gdy przemawiał do wiernych do późnych godzin nocnych, zmorzony snem młodzieniec imieniem Eutych spadł z trzeciego piętra i zabił się. Pawłowi udało się go przywrócić do życia.

Paweł udał się pieszo do Assos, skąd skierował się prosto do Miletu. Ominął Efez, ponieważ chciał zdążyć do Jerozolimy na Święto Pięćdziesiątnicy. Wezwał do Miletu prezbiterów z Efezów i wygłosił do nich mowę pożegnalną. Zasmucił zebranych, mówiąc, że go więcej nie zobaczą.

Uwięzienie

Przez Kos, Rodos, Patarę, Tyr i Ptolemaidę Paweł z grupką współpracowników dotarł do Cezarei, gdzie zatrzymał się u diakona Filipa. W czasie pobytu w Cezarei prorok Agabos przepowiedział Pawłowi, że w Jerozolimie zostanie uwięziony przez Żydów i wydany w ręce pogan. Mimo zaklinań ze strony uczniów, Apostoł Narodów zdecydował się kontynuować podróż.

Wiosną 58 roku Paweł dotarł do Jerozolimy, gdzie spotkał się z Jakubem i innymi starszymi z gminy jerozolimskiej oraz zdał szczegółową relację ze swojej działalności misyjnej.

Po kilku dniach pobytu, Paweł na terenie świątyni jerozolimskiej został rozpoznany przez wrogich mu Żydów z Azji. Jako, że widziano go wcześniej w mieście w towarzystwie Trofima z Efezu, sądzono, że wprowadził go (nie-Żyda) do świątyni. Żydzi próbowali dokonać samosądu, zostali jednak rozpędzeni przez rzymskich żołnierzy pod wodzą trybuna Klaudiusza Lizjasza. Ten kazał go skuć łańcuchami, biorąc Pawła za Egipcjanina, który niedawno wszczął rozruchy w Judei.

Po wyjaśnieniu kim jest Paweł, rzymski trybun kazał przesłuchać go Sanhedrynowi pod przewodnictwem arcykapłana Ananiasza syna Nebedeusza. Paweł stwierdził, że jedyną przyczyną dlaczego staje przed sądem jest fakt bycia faryzeuszem. W efekcie faryzeusze żądali uwolnienia Pawła, z kolei saduceusze zajęli stanowisko przeciwne.

Do kolejnego przesłuchania Pawła przez Sanhedryn nie doszło, ponieważ grupka Żydów planowała go zabić przy tej okazji. W takiej sytuacji Lizjasz pod eskortą odesłał Apostoła Narodów do Cezarei.

Kilka dni później arcykapłan Ananiasz wraz z kilkoma starszymi i retorem Tertullosem oskarżył Pawła przed rzymskim prokuratorem Antoniuszem Feliksem. Ten odroczył proces i przetrzymywał go przez dwa lata w więzieniu, licząc na łapówkę.

W 60 roku Feliks został odwołany i kolejnym prokuratorem Judei został Porcjusz Festus. Niemal natychmiast wyżsi kapłani oskarżyli Pawła przed nowym namiestnikiem. Paweł widząc, że Festus okazuje się ustępliwy wobec żydowskich przywódców i obawiając się kolejnego pobytu w Jerozolimie, jako obywatel rzymski odwołał się do cesarza.

Jeszcze przed wyjazdem Paweł miał okazję wygłosić mowę przed Herodem Agryppą II i jego siostrą Bereniką. Autor Pierwszego Listu do Koryntian wywarł spore wrażenie na słuchaczu. Agryppa II komentował przemowę: Niewiele brakuje, a przekonałbyś mnie i zrobił ze mnie chrześcijanina.

Jesienią 60 roku Paweł wraz z innymi więźniami wyruszył drogą morską w kierunku Rzymu. Z uczniów towarzyszyli mu Arystach i Łukasz. Statek, którym podróżowali, rozbił się w czasie burzy morskiej u wybrzeży Malty. Wszyscy rozbitkowie zdołali ocaleć; ze względu na martwy sezon w żegludze śródziemnomorskiej Paweł, jak i pozostali podróżujący, musiał pozostać na wyspie przez trzy miesiące. W czasie pobytu na Malcie uzdrowił ojca Publiusza, namiestnika wyspy.

Po przybyciu do Rzymu Paweł został osadzony w areszcie domowym, ale w łagodnych warunkach. Mógł swobodnie przyjmować gości i prowadzić korespondencje.

Ostatnie lata

Dzieje Apostolskie, będące głównym źródłem do dziejów Pawła, urywają się na roku 63. Przypuszcza się, że w tym roku Apostoł Narodów został uwolniony. Wskazują na to informacje z listów do Tymoteusza (pierwszy i 2. List do Tymoteusza) i Tytusa (List do Tytusa; tzw. listów pasterskich), które wspominają o późniejszej działalności misyjnej Pawła, jednak ich autentyczność bywa kwestionowana. O takiej działalności donoszą jednak Klemens Rzymski w "Liście do Koryntian" oraz pochodzący z II wieku Kanon Muratoriego.

Po uwolnieniu, jak wskazują źródła, odwiedził Hiszpanię. Klemens podaje, że "dotarł do kresu Zachodu", co zwykle u rzymskich autorów oznaczało Hiszpanię lub Luzytanię; Kanon Muratoriego wprost podaje, że Paweł odwiedził Hiszpanię. Sam Apostoł Narodów w Liście do Rzymian wspominał o planie takiej podróży.

Z tzw. listów pasterskich wynika, że później odwiedził Efez, Kretę i Macedonię.

Męczeńska śmierć

Gdy latem 64 roku Rzym nawiedził pożar, winą za jego spowodowanie opinia publiczna obarczyła Nerona. Ten, chcąc uwolnić się od oskarżeń, jako winnych wskazał chrześcijan. Wprawdzie prześladowania dotknęły wiernych z gminy rzymskiej, jednak Paweł został także aresztowany (przypuszczalnie w Azji Mniejszej).

Według Klemensa Rzymskiego Paweł został "wskutek zazdrości" uwięziony i skazany na śmierć, co koresponduje z Drugim Listem do Tymoteusza, w którym Paweł wspomina brązownika Aleksandra (wyrządził mi wiele zła: odda mu Pan według jego uczynków).

W pierwszej rozprawie Paweł zdołał tak poprowadzić obronę, że udało mu się uniknąć skazania. W oczekiwaniu na drugą Apostoł Narodów miał napisać Drugi List do Tymoteusza - choć jego autentyczność bywa kwestionowana, nawet krytyczni badacze są zgodni, że zawiera reminescencję prawdziwych wydarzeń. Z listu wynika, że - oprócz Łukasza - opuścili go wszyscy uczniowie. W więzieniu odwiedził go także Onezyfor.

W wyniku drugiej rozprawy Paweł został skazany na śmierć i ścięty (taki rodzaj egzekucji przysługiwał mu ze względu na rzymskie obywatelstwo). Data i miejsce śmierci Pawła nie są pewne.

Co do daty, to wiadomo, że nastąpiła już po wybuchu prześladowań jesienią 64 roku, a jeszcze za panowania cesarza Nerona (zmarł w 68 roku). Zwykle kładzie się ją na rok 66 lub 67. Data przekazana przez apokryficzne Dzieje Piotra i Pawła - 29 czerwca 67 - nie ma historycznej wartości.

Według tradycji kościelnej Paweł został stracony za Bramą Ostyjską. Pod ołtarzem znajdującej się tam Bazyliki świętego Pawła Za Murami odnaleziono inskrypcję z IV wieku (PAVLO APOSTOLO MART.). Oprócz tego taką lokalizację ma potwierdzać brak jakiejkolwiek tradycji konkurencyjnej.

Współpracownicy apostoła Pawła

W Księdze Dziejów Apostolskich oraz w listach Pawła wymieniono prawie 100 osób z wspólnoty chrześcijańskiej w I wieku, które miały osobisty kontakt z tym „apostołem pogan” (Rzymian 11,13). O niektórych z nich wiemy dość dużo, np.: o Apollosie, Barnabasie i Sylasie. Natomiast bardziej skromne informacje są o Archipie, Klaudii, Damaris, Linusie, Persydzie, Pudensie czy Sopaterze.

Dużo osób w najrozmaitszych sytuacjach i w różnych okresach gorliwie wspierało Pawła. Niektórzy, na przykład Arystarch, Łukasz i Tymoteusz, pełnili służbę u jego boku przez wiele lat. Byli z nim w więzieniu lub w podróży albo podejmowali go jako gościa w swoim domu. Inni - tacy jak Aleksander, Demas, Hermogenes i Figelus - nie wytrwali w wierze chrześcijańskiej.

Jeszcze innych przyjaciół Pawła — na przykład Asynkryta, Hermasa, Julię czy Filologa — znamy tylko z imienia. A o niektórych jak chociażby siostrze Nereusza, matce Rufusa lub domownikach Chloe nie wiemy nic (Rzymian 16,13-15; 1 Koryntian 1,11).

Źródła wiedzy o Pawle

Podstawowym źródłem do poznania dziejów Pawła z Tarsu są Dzieje Apostolskie oraz trzynaście listów przez niego napisanych bądź mu przypisywanych. Dzieje i listy momentami pozostają w sprzeczności: przykładem jest liczba wizyt Pawła w Jerozolimie - inna w Dziejach Apostolskich i Liście do Galatów. W tych przypadkach za bardziej zbliżone do prawdy historycznej uznawane są listy, które powstały wcześniej (większość z nich powstała między 50 a 63 rokiem) niż Dzieje (spisane po roku 63).

Wiadomości o Pawle czerpie też się z najstarszej tradycji chrześcijańskiej i pism takich jak: List do Koryntian Klemensa Rzymskiego czy Canon Muratori z II wieku.